Hydrocarbon không no là gì? Đặc điểm cấu tạo và phân loại chi tiết Trong hóa học hữu cơ, hydrocarbon (hiđrocacbon) là nhóm hợp chất chỉ gồm nguyên tử cacbon (C) và hiđro (H). Chúng được xem là “nền móng” của hóa học hữu cơ, đóng vai trò quan trọng trong nhiên liệu, hóa chất công nghiệp và vật liệu mới. Dựa trên mức độ bão hòa liên kết, hydrocarbon chia thành hydrocarbon no và hydrocarbon không no. Vậy, hydrocarbon không no là gì? Chúng có đặc điểm cấu tạo và cách phân loại ra sao? Bài viết này sẽ giúp bạn nắm vững lý thuyết một cách chi tiết và dễ hiểu. Hydrocarbon không no là gì? Hydrocarbon không no (unsaturated hydrocarbons) là các hợp chất hữu cơ chỉ chứa C và H nhưng có ít nhất một liên kết đôi (C=C) hoặc liên kết ba (C≡C) trong phân tử. Chúng khác với hydrocarbon no (alkane) ở chỗ có thể tham gia nhiều phản ứng hóa học đặc trưng như cộng, trùng hợp, oxi hóa. Nói cách khác: Hydrocarbon no (alkane) chỉ có liên kết đơn C–C. Hydrocarbon không no có liên kết kép hoặc ba → hoạt động hóa học mạnh hơn. Đặc điểm cấu tạo của hydrocarbon không no Liên kết hóa học Có một hoặc nhiều liên kết pi (π) bên cạnh liên kết sigma (σ). Liên kết π kém bền hơn → dễ bị phá vỡ trong phản ứng hóa học. Hình học phân tử Ở alkene (C=C): cacbon có cấu trúc lai hóa sp², góc liên kết khoảng 120°, phân tử có dạng phẳng. Ở alkyne (C≡C): cacbon lai hóa sp, góc liên kết 180°, phân tử dạng thẳng. Tính chất vật lý chung Các hydrocarbon không no có khối lượng phân tử nhỏ thường là khí hoặc lỏng nhẹ. Không tan trong nước, nhưng tan trong dung môi hữu cơ (benzen, ete, hexan…). Tính chất hóa học Phản ứng cộng: đặc trưng (H₂, halogen, HX, H₂O…). Phản ứng oxi hóa: cháy tạo CO₂ và H₂O, ngoài ra có thể bị oxi hóa không hoàn toàn. Phản ứng trùng hợp: tạo polymer quan trọng như polyetylen, polipropilen, cao su tổng hợp. Phân loại hydrocarbon không no Hydrocarbon không no được chia thành 2 nhóm chính: 1. Alkene (olefin) – Hydrocarbon mạch hở có liên kết đôi C=C Công thức tổng quát: CₙH₂ₙ (n ≥ 2). Ví dụ: Eten (C₂H₄), Propen (C₃H₆), But-1-en (C₄H₈)… Đặc điểm: Dễ tham gia phản ứng cộng H₂ (hydro hóa), halogen, HX. Trùng hợp tạo nhựa, chất dẻo (PE, PP). 2. Alkyne – Hydrocarbon mạch hở có liên kết ba C≡C Công thức tổng quát: CₙH₂ₙ₋₂ (n ≥ 2). Ví dụ: Etyne (axetilen, C₂H₂), Propyne (C₃H₄), But-1-yne (C₄H₆). Đặc điểm: Có thể cộng 2 lần vào liên kết ba. Axetilen được dùng sản xuất PVC, cao su tổng hợp. 3. Hydrocarbon không no vòng (Cycloalkene, Cycloalkyne) Chứa vòng carbon với ít nhất một liên kết đôi hoặc ba. Ví dụ: Cyclohexen (C₆H₁₀), Cyclooctyn (C₈H₁₂). Có tính chất tương tự alkene và alkyne mạch hở. 4. Diene và Polyene (đa liên kết) Chứa từ 2 liên kết đôi trở lên. Phân loại: liên hợp (–C=C–C=C–), cách (–C=C–CH₂–C=C–), hoặc cạnh nhau. Ứng dụng: cao su thiên nhiên, cao su buna, isopren. Ví dụ minh họa Eten (C₂H₄): Chất khí không màu, dùng làm nguyên liệu sản xuất polyetylen (PE). Phản ứng: C2H4+H2→C2H6(Ni, t°). Axetilen (C₂H₂): Khí không màu, cháy sáng, nhiệt lượng lớn. Ứng dụng: hàn cắt kim loại, sản xuất PVC. Isopren (C₅H₈): Monomer chính của cao su thiên nhiên. Ứng dụng của hydrocarbon không no Nhiên liệu: khí etilen, propen, axetilen được dùng trong công nghiệp năng lượng. Nguyên liệu công nghiệp hóa dầu: sản xuất nhựa (PE, PP, PVC), cao su tổng hợp. Dược phẩm: một số dẫn xuất của hydrocarbon không no dùng trong tổng hợp thuốc. Nông nghiệp: etilen kích thích quả chín, điều hòa sinh trưởng thực vật. Kết luận Hydrocarbon không no (alkene, alkyne, ...) là nhóm hợp chất hữu cơ có vai trò cực kỳ quan trọng trong khoa học và đời sống. Với đặc điểm có liên kết đôi hoặc ba, chúng tham gia nhiều phản ứng hóa học đa dạng, tạo nền tảng cho ngành hóa dầu, nhựa, cao su, dược phẩm. Việc nắm vững khái niệm, đặc điểm cấu tạo và phân loại hydrocarbon không no sẽ giúp bạn học tập tốt hơn môn Hóa học hữu cơ và hiểu rõ hơn về các ứng dụng trong thực tiễn.
